Hiến pháp năm 2013 đã đặt dấu mốc lịch sử lập hiến Việt Nam về việc ghi nhận, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền con người, thể hiện đầy đủ tư tưởng, đường lối của Đảng ta trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Điều này tiếp tục được cụ thể hóa tại các Văn kiện, Nghị quyết, Kết luận của Đảng và pháp luật của Nhà nước. Điển hình, ngày 09/11/2022 Ban chấp hành Trung ương Đảng khoá XIII ban hành Nghị quyết số 27-NQ/TW về việc tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới (sau đây gọi tắt là Nghị quyết 27-NQ/TW). Một trong những quan điểm lãnh đạo xuyên suốt của Đảng ta được thể hiện tại Nghị quyết 27-NQ/TW nhấn mạnh, “lấy con người là trung tâm, mục tiêu, chủ thể và động lực phát triển của đất nước; Nhà nước tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân”.

Bảo đảm, bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự là một trong những mục tiêu quan trọng của Đảng và Nhà nước ta trong quá trình xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Mục đích của tố tụng hình sự nhằm phát hiện, xử lý kịp thời, nghiêm minh mọi hành vi phạm tội và người phạm tội, không để xảy ra oan, sai, bỏ lọt tội phạm; Xử lý kịp thời các hành vi vi phạm trong tố tụng hình sự và đưa ra các biện pháp phòng ngừa các vi phạm đó. Việc này thể hiện công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật được đặt lên hàng đầu nhưng phải song song với việc không làm oan người vô tội, bảo đảm các quyền con người được thực thi trên thực tế. Quyền con người trong tố tụng hình sự là tập hợp các quyền thuộc nhóm quyền dân sự, chính trị nhằm mục đích khẳng định danh dự, nhân phẩm của con người trong mọi hoàn cảnh, bảo vệ các cá nhân khỏi sự tùy tiện và sự lạm quyền của các cơ quan và nhân viên nhà nước trong các hoạt động tố tụng hình sự. Khởi tố, điều tra là một trong những giai đoạn của quá trình giải quyết vụ án hình sự, mang những điểm đặc trưng so với các giai đoạn khác. Đây là giai đoạn mà các cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng thực hiện các hoạt động thu thập tài liệu, chứng cứ nhằm làm rõ những vấn đề phải chứng minh trong vụ án hình sự được quy định tại Điều 85 BLTTHS. Do tính chất đặc trưng như vậy, giai đoạn này rất dễ xảy ra các hành vi xâm phạm đến quyền con người của các chủ thể tham gia tố tụng. Thực tế cho thấy, các vụ án oan, sai, bỏ lọt tội phạm cũng xuất phát từ giai đoạn khởi tố, điều tra. Vì vậy, việc nhận diện và đánh giá các hành vi xâm phạm quyền con người trong giai đoạn khởi tố, điều tra có ý nghĩa, vai trò quan trọng trong việc hạn chế các hành vi xâm phạm đến quyền con người.

Trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự, các hành vi xâm phạm đến quyền con người được thể hiện ở một số dạng hành vi chủ yếu sau:

Một là, vi phạm các quy định về quyền của người tham gia tố tụng trong giai đoạn khởi tố, điều tra như quyền của bị can, bị hại, người làm chứng,... theo quy định của BLTTHS. Quá trình giải quyết vụ án hình sự, quyền của những người tham gia tố tụng không được thực hiện đầy đủ do hành vi không phổ biến, phổ biến không đầy đủ quyền và nghĩa vụ của họ, hoặc hành vi không để họ thực hiện các quyền theo quy định như không tống đạt các văn bản tố tụng, hoặc không thực hiện thủ tục đăng ký bào chữa. Một số vụ án để xảy ra các hành vi xâm phạm đến quyền bào chữa và tự bào chữa của người bị buộc tội như việc Cơ quan điều tra đã không thực hiện việc đăng ký thủ tục bào chữa theo yêu cầu của gia đình bị can, không phổ biến quyền được yêu cầu trợ giúp pháp lý. Có những trường hợp, người bị hại không được thông báo để thực hiện quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại của mình. Những hành vi trên đều xâm hại đến quyền con người trong tố tụng hình sự nói chung và trong giai đoạn khởi tố, điều tra nói riêng.

Hai là, vi phạm về việc áp dụng biện pháp ngăn chặn trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự. BLTTHS quy định đầy đủ căn cứ, thời hạn, thẩm quyền, trình tự, thủ tục áp dụng các biện pháp ngăn chặn. Mục đích của việc áp dụng biện pháp ngăn chặn được quy định cụ thể tại khoản 1 Điều 109 BLTTHS, theo đó “để kịp thời ngăn chặn tội phạm hoặc khi có căn cứ chứng tỏ người bị buộc tội sẽ gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử hoặc sẽ tiếp tục phạm tội hoặc để bảo đảm thi hành án”. Tuy nhiên, việc lạm dụng các biện pháp ngăn chặn sẽ xâm hại nghiêm trọng đến quyền của người bị tạm giữ, bị can. Một số hành vi xâm phạm quyền con người như áp dụng biện pháp ngăn chặn không có hoặc chưa đủ căn cứ, không đúng thẩm quyền, thực hiện không đúng trình tự, thủ tục, vi phạm về thời hạn áp dụng các biện pháp ngăn chặn hoặc việc áp dụng khi chưa thật sự cần thiết.

Ba là, hành vi bức cung, dùng nhục hình, mớm cung trong giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự. Mặc dù bị hạn chế một số quyền, nhưng bị can có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, danh dự, nhân phẩm. Hành vi tác động đến thân thể, danh dự của bị can trong quá trình điều tra trước hết ảnh hưởng đến việc xác định sự thật của vụ án, các chứng cứ đã được thu thập không đảm bảo tính khách quan, không có giá trị chứng minh do vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng. Sau là, những hành vi trên bị pháp luật nghiêm cấm do xâm hại đến thể chất và tinh thần của người bị buộc tội. Nguyên nhân xuất phát từ những định kiến chủ quan, nghi ngờ người bị buộc tội là người đã thực hiện hành vi phạm tội hoặc tâm lý nhanh chóng kết thúc điều tra vụ án.

Thực tiễn giải quyết các vụ án hình sự cho thấy, các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng đã thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ của mình. Bảo đảm việc giải quyết vụ án hình sự đúng tiến độ, kịp thời phát hiện, xử lý mọi hành vi phạm tội và người phạm tội, quyền con người trong tố tụng hình sự được tôn trọng và bảo vệ. Bên cạnh những kết đạt được, vẫn còn tồn tại một số vụ án xảy ra oan, sai, bỏ lọt tội phạm dẫn đến án bị sửa, hủy để điều tra, xét xử lại. Nguyên nhân xuất phát từ việc tổ chức thi hành các quy định về bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự ở một số cơ quan chưa được quan tâm, chú trọng, một số bộ phận người tiến hành tố tụng yếu kém về năng lực chuyên môn, nhận thức chưa đầy đủ về quyền con người. Điển hình như: Vụ án oan “Vườn điều”, ông Huỳnh Văn Nén là người mang hai án oan về tội giết người. Gần 17 năm ngồi tù, đến cuối năm 2015, Công an tỉnh Bình Thuận đình chỉ thi hành án đối với ông Nén sau khi đã tìm ra hung thủ giết bà Lê Thị Bông; Vụ án ông Nguyễn Thanh Chấn bị kết án oan về tội giết người, cướp tài sản xảy ra vào ngày 15/8/2003 tại thôn Me, xã Nghĩa Trung, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang. Chỉ sau khi thủ phạm của vụ án là Lý Nguyên Chung ra đầu thú, khai nhận hành vi giết chị Nguyễn Thị Hoan (bị hại trong vụ án) thì ông Nguyễn Thanh Chấn mới được minh oan. Trong hai vụ án trên đều xảy ra việc truy cứu trách nhiệm người không có tội, làm oan người vô tội, vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng. Vi phạm trên xuất phát từ giai đoạn khởi tố, điều tra, các cơ quan tiến hành tố tụng đã không thu thập đầy đủ, kịp thời tài liệu, chứng cứ theo đúng quy định của pháp luật. Quá trình điều tra xảy ra hành vi bức cung, dùng nhục hình đối với bị can để định hướng điều tra, buộc bị can phải thừa nhận hành vi mà mình không thực hiện. Mặc dù số vụ án có hành vi xâm phạm quyền con người xảy ra trên thực tế không đáng kể nhưng đã ảnh hưởng không nhỏ đến hình ảnh của các cơ quan tiến hành tố tụng. Trong bối cảnh nước ta đã tham gia các điều ước, nghị định thư về bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự, cần thiết phải thực hiện nghiêm chỉnh các quy định quốc tế, quy định của Hiến pháp và pháp luật về quyền con người.

Để bảo đảm, bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự nói chung và giai đoạn khởi tố, điều tra vụ án hình sự nói riêng đáp ứng yêu cầu Nghị quyết 27-NQ/TW, tác giả kiến nghị thực hiện một số nhiệm vụ, giải pháp sau:

1. Tiếp tục quán triệt, thực hiện nghiêm chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng trong việc đẩy mạnh cải cách tư pháp gắn liền với bảo đảm, bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự.

Cải cách tư pháp trong tố tụng hình sự không chỉ thể hiện quyết tâm của toàn bộ hệ thống chính trị, mà còn là mục tiêu, nhiệm vụ của các cơ quan tiến hành tố tụng nhằm bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Các cơ quan tiến hành tố tụng phải thường xuyên quán triệt chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng về cải cách tư pháp gắn với bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự, đặc biệt là nội dung của Nghị quyết 27-NQ/TW. Việc quán triệt phải yêu cầu cán bộ trong cơ quan, đơn vị mình thực hiện nghiêm túc các nội dung:

- Tăng cường hơn nữa tính dân chủ, bảo đảm tốt hơn nữa các quyền con người được Hiến pháp ghi nhận, tôn trọng và bảo vệ;

- Đề cao trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng trước Nhà nước và nhân dân. Nâng cao chất lượng, hiệu quả đấu tranh phòng chống và xử lý tội phạm song song với việc bảo đảm quyền con người;

- Tổ chức thực hiện nghiêm các quy định của pháp luật tố tụng hình sự về quyền, nghĩa vụ của các chủ thể và khả năng thực hiện quy định đó trên thực tế, đặc biệt đối với chủ thể là những người tham gia tố tụng.

2. Tiếp tục hoàn thiện quy định của pháp luật tố tụng hình sự trong việc bảo đảm, bảo vệ quyền con người.

Nghị quyết 27-NQ/TW xác định, “hoàn thiện chính sách, pháp luật liên quan đến tư pháp, bảo đảm tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền công dân” là một trong những trong những nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm của quá trình xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới. Trước hết, cần hoàn thiện quy định pháp luật về các nguyên tắc cơ bản của BLTTHS trong việc ghi nhận, tôn trọng quyền con người và cơ chế bảo đảm thực hiện trên thực tế. Một số nguyên tắc cơ bản ghi nhận, bảo đảm quyền con người được quy định tại BLTTHS như nguyên tắc tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân (Điều 8); bảo đảm quyền bình đẳng trước pháp luật (Điều 9); bảo đảm quyền bất khả xâm phạm về thân thể (Điều 10); suy đoán vô tội (Điều 13); xác định sự thật của vụ án (Điều 15);... Các nguyên tắc trong tố tụng hình sự cần được quy định theo hướng phân định rõ trách nhiệm của chủ thể tiến hành tố tụng, vừa bảo đảm yêu cầu xác định sự thật khách quan của vụ án, vừa có cơ chế kiểm soát giữa các cơ quan; đồng thời, quy định rõ trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong việc phối hợp thực hiện kịp thời các yêu cầu của các cơ quan tiến hành tố tụng. Ngoài ra, cần tiếp tục hoàn thiện các quy định về bảo đảm thực hiện quyền của người tham gia tố tụng. Trong đó, chú trọng một số quyền cơ bản của của bị can, người bào chữa như quyền tiếp cận tài liệu, chứng cứ, mở rộng quyền thu thập, giao chứng cứ, tài liệu, đồ vật liên quan đến việc bào chữa.

3. Tăng cường công tác đào đạo, bồi dưỡng cán bộ của các Cơ quan tiến hành tố tụng nhằm bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự.

Trước những yêu cầu đổi mới của cải cách tư pháp, việc xây dựng, đào tạo đội ngũ cán bộ có đủ phẩm chất chính trị, năng lực chuyên môn nghiệp là yêu cầu tất yếu đối với việc bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự. Liên ngành tố tụng trung ương cần quan tâm, chú trọng đào tạo, bồi dưỡng cán bộ thông qua các lớp tập huấn chuyên đề, hội thảo, hội nghị tổng kết rút kinh nghiệm đối với các vụ án điển hình có hành vi xâm phạm quyền con người. Đối với mỗi cơ quan, đơn vị địa phương cần xây dựng kế hoạch đào tạo của cơ quan, đơn vị mình, tổ chức các buổi sinh hoạt chuyên đề về nâng cao kỹ năng nghiệp vụ trong quá trình giải quyết vụ án hình sự, chuyên đề nâng cao nhận thức về quyền con người và bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự. Đối với mỗi cán bộ phải luôn không ngừng tự học tập, rèn luyện, trau dồi phẩm chất chính trị, đạo đức và trình độ, chuyên môn nghiệp vụ. Từ đó, nâng cao nhận thức của đội ngũ cán bộ về quyền con người, và quy định của pháp luật tố tụng hình sự liên quan đến đảm bảo, bảo vệ quyền con người.

4. Đẩy mạnh tuyên truyền, phổ biến pháp luật về bảo đảm, bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự.

Quyền con người được công nhận, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ theo Hiến pháp và pháp luật là một nội dung quan trọng được Nghị quyết 27-NQ/TW xác định đối với công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục, nâng cao nhận thức về Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Về hình thức, hoạt động tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật được thực hiện qua phương tiện thông tin đại chúng; tại các hội nghị tại Uỷ ban nhân dân xã, phường, thị trấn; tổ chức các cuộc thi tìm hiểu quy định của pháp luật về quyền con người; thiết kế infogaraphic để truyền tải các nội dung tuyên truyền một cách ngắn gọn, dễ hiểu đến người dân. Về nội dung tuyên truyền phải truyền tải, phổ biến đến người dân các quy định của pháp luật về quyền, nghĩa vụ của người tham gia tố tụng hình sự, đồng thời yêu cầu người dân chấp hành nghiêm chỉnh quy định pháp luật. Từ đường lối, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước về quyền con người, cần thông qua việc tuyên truyền để đi vào cuộc sống.

5. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát việc thực hiện chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước về bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự.

Công tác kiểm tra, giám sát trong tố tụng hình sự đối với hoạt động của các cơ quan có thẩm quyền THTT là yêu cầu, đòi hỏi tất yếu trong quá trình cải cách tư pháp của nước ta hiện nay. Nghị quyết 27/NQ-TW xác định: “Hoàn thiện thể chế để Viện kiểm sát nhân dân thực hiện tốt chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp; hoàn thiện cơ chế tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, tăng cường kiểm soát bên trong việc thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động xét xử phù hợp với nguyên tắc thẩm phán, hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật”, đồng thời “phát huy hơn nữa vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị-xã hội, đoàn thể và các cơ quan báo chí trong giám sát, kiểm soát quyền lực nhà nước”. Cần tăng cường vai trò giám sát của đoàn đại biểu Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp đối với hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng tại địa phương. Mặt trận tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội tập trung làm tốt công tác động viên nhân dân phát hiện những hạn chế, khuyết điểm trong hoạt động tố tụng hình sự. Qua đó yêu cầu cơ quan tiến hành tố tụng các cấp để xảy ra hành vi xâm hại quyền con người thực hiện rút kinh nghiệm, khắc phục, sửa chữa những hạn chế, thiếu sót. Việc tăng cường hoạt động giám sát của Quốc hội, Hội đồng nhân dân, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên đối với hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng cần được thực hiện một cách thường xuyên, giám sát theo kế hoạch, định kỳ để đảm bảo quyền con người trong hoạt động tố tụng hình sự nói chung và hoạt động khởi tố, điều tra nói riêng ngày càng được nâng cao. Bên cạnh đó, việc kiểm tra, giám sát việc bảo đảm, bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự cần được thực hiện giữa các cơ quan tiến hành tố tụng. Để đảm bảo việc kiểm tra, giám sát trong tố tụng hình sự, liên ngành tố tụng các cấp cần xây dựng quy chế phối hợp trong hoạt động giải quyết vụ án hình sự trong đó có mục yêu cầu các cơ quan tiến hành tố tụng phải kiểm soát hoạt động tố tụng hình sự đối với việc bảo đảm, bảo vệ quyền con người./.